Landschapsgeschiedenis past bij nationale identiteit
Het Europese landschap is een cultuurlandschap dat is gevormd door de eeuwenlange strijd tussen ‘food and fibre’, voedselproductie en energieproductie. De geschiedenis van dat landschap is daarom belangrijk voor toekomstige ontwikkelingen, vinden landschapsonderzoekers, ook omdat die landschapsgeschiedenis past bij de lokale, regionale en nationale identiteit. “Als je goed kijkt, zie je dat de karakteristieke landschappen volledig overeenkomen met de etnische indeling, de talen, de naties.”
Landwerk, december 2012
Het landschap van Europa is uniek in de wereld, en de veehouderij heeft daarbij een essentiële rol gespeeld. Dat stelde prof. Urban Emanuelsson van de Sveriges lantbruksuniversitet (Zweedse Landbouwuniversiteit) in zijn keynote speech voor de Permanent European Conference for the Study of the Rural Landscape (PECSRL) die van 20 tot 25 augustus in Friesland werd georganiseerd. Er is maar één gebied dat net zoveel menselijke invloed heeft gehad, stelde Emanuelsson, en dat is Noordoost-Azië. De vooraanstaande landschapsonderzoeker doet nu vergelijkend onderzoek in Japan, Korea en China voor een boek over bijvoorbeeld de invloed van veehouderij op de vorming van het landschap, na zijn eerdere boek over de menselijke invloed op het Europese landschap.
Begraasd Europa
De veehouderij is in bijvoorbeeld Japan veel minder belangrijk geweest voor het landschap dan in Europa, liet Emanuelsson zien. In Europa was de consumptie van vlees de reden dat kuddes koeien, schapen, geiten en andere dieren via begrazing zorgden voor halfopen gras- en heidevelden met weinig bebossing. In Japan at – en eet – men weinig vlees. De ossen die men daar gebruikte voor de bewerking van het land werden dan ook niet opgegeten. Japanners moesten dan ook de bossen in voor een alternatief voor de dierlijke mest; ze haalden bladeren uit de bossen en composteerde die in speciale composthuizen. Met als gevolg een veel dichter bebost landschap dan in het begraasde Europa.
Het Europese landschap is volgens Emanuelsson bepaald door de mens in zijn eeuwenlange strijd tussen ‘food and fibre’, tussen voedselproductie en energieproductie, en daarmee tussen open land en bebossing. Voor de meeste toehoorders was duidelijk dat deze strijd nog steeds gaande is, in Duitsland bijvoorbeeld waar de teelt energiegewassen als koolzaad zorgen voor een enorme prijsdruk op voedergewassen als mais.
Food and fibre
“Er is geen wildernis in Europa”, stelde Emanuelsson. Minstens driekwart van de Europese biodiversiteit is volgens hem te vinden in oude cultuurlandschappen die onderhouden moeten worden door mensen. Dat zijn meestal halfopen landschappen, waar de strijd tussen food en fibre nog aan af te lezen is. Die eeuwenlange menselijke invloed zullen we moeten meenemen in het toekomstige gebruik van het landschap, stelde Emanuelsson, bijvoorbeeld in de omgang met klimaatverandering. Want die menselijke invloed bepaalt voor een deel ook de fysieke ondergrond van het landschap.
Emanuelsson zette met zijn verhaal de toon voor de vijfentwintigste PECSRL, en liet ook zien dat er een trendbreuk gaande is in het landschapsonderzoek. Dat gaat niet meer om het behouden en beheren van cultuurhistorie of ecologie alleen, zoals in de vorige eeuw, het gaat om het feit dat het landschap continu verandert en altijd zal blijven veranderen. En het feit dat de mens hierbij altijd een belangrijke rol zal spelen. Puur ecologisch of cultuurhistorisch behoud is daarom niet gewenst, het is zoeken naar een holistische en integrale benadering en oplossingen voor een multifunctioneel landschap.
Toepassingsgericht, interdisciplinair en participatief
Dat verandert ook het landschapsonderzoek, bleek tijdens de conferentie. In tientallen workshops presenteerden landschapsonderzoekers een enorm brede waaier aan onderzoek. Zo presenteerden Noorse en Slovenische onderzoekers een vergelijkende analyse van het landgebruik in de bergen van deze landen, hielden Deense onderzoekers een enquête onder landeigenaren over het toelaten van wandelaars en recreanten op hun land, keek de Engelsman Michael Jones naar de rol van de rune van bezit (de Odal) als gewoonterecht op het eigendomsrecht in Noorwegen, en werd in Vlaanderen met ‘eye tracking’ gekeken hoe mensen naar landschappen kijken. Daarnaast waren er veel historische onderzoeken naar veranderingen in het landschap, veel participatief onderzoek, maar ook veel aandacht voor nieuwe ontwikkelingen zoals de klimaatverandering.
Volgens de Vlaamse geograaf Marc Antrop is het landschapsonderzoek over het algemeen in de laatste decennia meer toepassingsgericht, meer interdisciplinair en meer participatief geworden. De hoogleraar geografie aan de Universiteit van Gent is al sinds de jaren tachtig deelnemer aan de PECSRL-conferenties. Volgens hem heeft het landschapsonderzoek sinds die tijd zich allereerst verbreed met nieuwe disciplines, zoals de geografische informatiesystemen, de landschapsecologie en de archeologie, maar ontstaan er nu meer integrale benaderingen van het landschap waarin diverse disciplines elkaar kruisen.
Unieke karakter
Antrop ziet vier ontwikkelingen in het huidige landschapsonderzoek. Allereerst is er de zoektocht naar de culturele en maatschappelijke context van het landschap. Dit komt volgens Antrop vooral uit het Verenigd Koninkrijk, waar veel gewerkt wordt met ‘landscape character assessments’ (LCA). Hiermee worden karakteristieke elementen geïdentificeerd, die het landschap zijn unieke karakter geven. “Dat zijn dingen die aanspreken bij het publiek.”
Ten tweede is er de steeds sterker wordende invloed van de archeologie, omdat het bij bouwwerkzaamheden verplicht is archeologisch onderzoek te doen vanwege het Verdrag van Malta. Hierin staat dat archeologische vondsten niet tot nauwelijks mogen worden verstoord. Dit leidde in Nederland tot een enorme hausse aan archeologisch onderzoek, onder meer langs de Betuwelijn, met spectaculaire vondsten van complete prehistorische jachtkampen en boerderijen, een boomstamkano en de oudste skeletresten van Nederland.
Eye catching
Dan zijn er de onderzoekers die via de ecologische bril naar de landschapsgeschiedenis kijken. Landschapsecologen onderzoeken bijvoorbeeld hoe het landschap zich ecologisch tot de huidige vorm heeft ontwikkeld, en welke ecologische randvoorwaarden daarvoor belangrijk zijn. Zo ontstaat inzicht in de noodzaak tot ecologisch beheer. Antrop schaart hieronder ook de landschapsarchitecten met hun masterplannen en gebiedsontwerpen.
De vierde ontwikkeling is het onderzoek naar de perceptie van het landschap. Dat is breed. Omgevingspsychologen doen bijvoorbeeld onderzoek naar de relatie tussen natuur en gezondheid, of de manier waarop mensen naar het landschap kijken, zoals in het Vlaamse onderzoek met de eye catching-techniek. Maar hier is ook een plek voor sociologisch onderzoek naar hoe mensen het landschap gebruiken, waarom ze zich bijvoorbeeld in actiegroepen verenigen, en bestuurskundig onderzoek naar de beleidsmatige gevolgen hiervan.
Nationalistisch discours
Zo ontwikkelt het Europese landschapsonderzoek toepassingsgerichte, interdisciplinaire en participatieve methoden om de identiteit van een regionaal of lokaal landschap te koppelen aan historische en archeologische waarden, de ecologische rijkdommen en ook de perceptie van de mensen die dat landschap gebruiken.
Hierbij speelt de Europese Landschapsconventie een belangrijkere rol dan je als buitenstaander zou denken. De meeste mensen zien de conventie, die in 2000 is opgesteld en vijf jaar daarna door de meeste Europese landen is geratificeerd, vaak als een papieren afspraak om het Europese landschap te beschermen, maar Antrop ziet dat anders. “Een van de redenen dat de Europese Landschapsconventie zo snel geratificeerd is door zoveel Europese landen, en dat men dat zo snel ging uitwerken, is dat er rondom landschap een onderliggend discours speelt, een nationalistisch discours.”
Europese Landschapsconventie
In de discussie rondom de landschapsconventie is volgens Antrop een gevoel ontstaan dat landschap een gemeenschappelijk goed, een erfgoed dat bijdraagt aan het gevoel van identiteit van landen en regio’s. De discussie ging dan ook niet alleen over landschap, maar ook over cultuur, taal, identiteit en nationaliteit. Dat is ook niet zo vreemd, vindt Antrop. “Als je goed kijkt, zie je dat de karakteristieke landschappen volledig overeenkomen met de etnische indeling, de talen, de naties.”
Dat uit zich ook in het onderzoek, want de koppeling van landschappen aan cultuur en identiteit maakte dat regio’s en landen overal in Europa het landschap als eigen erfgoed zijn gaan karakteriseren. “Overal in Europa worden karakteriseringen gemaakt van het landschap, landschapscatalogussen. Dat gebeurt bijvoorbeeld in Catalonië. Daar wordt een enorm pak geld ingestoken vanuit de regio Catalonië.” In Vlaanderen is in 2001 een Landschapsatlas gemaakt. In Nederland is dit terug te vinden in bijvoorbeeld de vele Cultuurhistorische Waardenkaarten van provincies en gemeenten.
Participatief onderzoek
Ook de toenemende nadruk op participatief onderzoek moet vanuit dit perspectief worden bekeken, aldus Antrop. Er is vanuit het beleid en de politiek meer aandacht voor bestuurskundig, sociologisch of participatief onderzoek en de rol die burgers spelen ten aanzien van dat landschap. Ook in Nederland is er veel meer participatief onderzoek, bijvoorbeeld onderzoek naar de beweegredenen van burgers om in een actiegroep te willen zitten, of onderzoek dat is gericht op de participatie van burgers in een gebiedsontwikkeling of een landschapsontwerp. Deze ontwikkeling speelt overal in Europa.
Veel landschapsonderzoekers kijken met pijn in hun hart naar de toenemende invloed van bestuurskundigen, sociologen en psychologen in het landschapsonderzoek. De angst leeft dat dat men meer nadruk legt op het participatieve onderzoek ten koste van het meer integrale, landschapshistorische, -geologische en -ecologische onderzoek van bijvoorbeeld historisch geografen. Participatie is belangrijk om bijvoorbeeld naar nieuwe functies voor cultuurlandschappen te zoeken, vinden veel onderzoekers, maar vergeet niet dat het landschap wel verandert maar slechts beperkt maakbaar is.
Menselijke invloed
Duidelijk werd wel op de PECSRL dat landschapsonderzoekers het blik op de toekomst hebben gericht. Veel van het onderzoek was er juist op gericht hoe het landschap verandert, maar ook hoe de geschiedenis van dat telkens veranderende landschap een basis kan vormen om het landschap in de toekomst vorm te geven en te beheren. Je zou dan ook kunnen zeggen dat Emanuelsson tijdens de conferentie voor alle deelnemers sprak met zijn oproep om beter te kijken naar de vormingsgeschiedenis van het landschap als basis voor toekomstige ontwikkelingen. “We moeten strategieën ontwikkelen voor het landschap die passen bij de geschiedenis van het landschap. Daarbij gaat het niet alleen om landschappelijke of ecologische zaken maar ook om de mensen die in die landschappen leven.”
De grootste uitdaging voor de toekomst ligt volgens Emanuelsson in het behoud van de halfopen cultuurlandschappen, zoals de kleinschalige en licht beboste koeienweides of de heidevelden met hun struwelen. Een goed voorbeeld is het onderzoek van Yves Michelin van de Clermont Université in de Chaîne des Puys. Deze keten van tachtig uitgedoofde vulkanen in het Centraal Massief van Frankrijk is sinds 2000 beschermd als natuurgebied, en werd door mensen uit de regio maar ook door beleidsmakers en politici dan ook beschouwd als natuurlijk en wild. Die natuurlijke wildernis was voor beleidsmakers de basis voor het plan om het landschap als werelderfgoed te bestempelen. Lokale boeren en bosbouwers werden dan ook geweerd. De onderzoekers lieten echter via participatief, landschapshistorisch onderzoek zien dat de bergen al vanaf de middeleeuwen werden begraasd, en dat ze er daardoor zo natuurlijk uitzien. Nu worden er plannen gemaakt om het werelderfgoed opnieuw met schaapskuddes te begrazen.
De geschiedenis leert dus dat menselijke invloed op het landschap helemaal niet slecht hoeft te zijn, zoals ecologen of milieuactivisten vaak poneren. Emanuelsson: “Milieumensen weten weinig over het landschap, zij willen de wereld redden. Alle menselijke invloed is slecht, denkt men daarbij vaak.” Het manmade landschap van Europa is bovendien best robuust, en is veel minder vatbaar voor grootschalige veranderingen dan je zou denken. “In dat opzicht is het een zege dat het eigenaarschap van het landschap in Europa zo versnipperd is. Het is zeer moeilijk voor grote bedrijven om in één klap grote gebieden op te kopen voor landbouw of bosbouw, zoals gebeurt in Zuid-Amerika voor sojateelt of in Afrika voor de Chinese markt.”
De PECSRL is een informeel en internationaal netwerk van geografen, historisch geografen, landschapsecologen, bestuurskundigen, sociologen, historici, filosofen, ecologen, gis-onderzoekers, planologen en beleidsmakers. Doel is om tweejaarlijks een conferentie over landschapsonderzoek te organiseren.