Voldoen aan de hoge eisen van het korhoen en het gentiaanblauwtje

Martin on augustus 22, 2002

Met agrarisch natuurbeheer boek je geen natuurwinst, meldden Wageningse ecologen in Nature. Maar helpt het reguliere natuurbeheer wel? En kunnen boeren leren van de natuurbeheerders? Volgens ecologen weten we veel over planten en weinig over dieren. De beste manier om beheer te verbeteren lijkt langdurig onderzoek en samenwerking tussen wetenschap en praktijk.

Recource, februari 2002

Toen de ecologen Frank Berendse, David Kleijn en hun collega’s in Nature schreven dat agrarisch natuurbeheer niet echt tot verbetering van de natuur leidt, was de beer los. Het werd door agrarische natuurverenigingen als In Natura gezien als een politiek document om het agrarisch natuurbeheer in diskrediet te brengen ten faveure van de Ecologische Hoofdstructuur en het reguliere natuurbeheer. Het pleidooi van Berendse en Kleijn om het natuurbeheer wetenschappelijk te monitoren ging in dit pandemonium ten onder.

Monitoring is sluitpost

Volgens ornitholoog Wolf Teunissen van Sovon Vogelonderzoek Nederland is juist die monitoring een van de belangrijkste aspecten die de Wageningse ecologen hebben aangestipt. “De verdienste van Berendse en Kleijn is dat ze monitoring op de agenda gezet hebben.” Bij Sovon is het jaar in jaar uit tellen van vogels heel gebruikelijk, maar daarbij wordt heel veel gebruik gemaakt van vrijwilligers. Teunissen begrijpt wel waarom monitoring niet van de grond komt. “Monitoring is een sluitpost op de begroting, en onderzoek is natuurlijk duur. Er wordt wel veel gedaan met vrijwilligers, maar daar is het vaak ook een afweging tussen het leuk houden en het geïnteresseerd houden van de vrijwilligers en het moeten voldoen aan bepaalde kwaliteitseisen.”

Maar weten we eigenlijk wel of natuurbeheer überhaupt wel werkt? Dat was een van de belangrijkste en ook een van de meest logische vragen die in de discussie rond het onderzoek van Berendse en Kleijn werd gesteld. Teunissen formuleert het antwoord op die vraag voorzichtig: “Als er geen beheer werd gepleegd, was de natuur er nog slechter aan toe”. De systeemecoloog Roland Bobbink van de vakgroep Landschapsecologie van de Universiteit Utrecht doet al twintig jaar onderzoek naar natuurbeheer. Hij is positiever. “De resultaten zijn wisselend, maar het lukt ons heel goed om rodelijstsoorten terug te krijgen.” En dan spreken we over zeldzame planten als breed wollegras, de veldgentiaan en de waterlobelia. De laatste is zelfs zo spectaculair in aantal gegroeid dat die volgens Bobbink wel eens van de Rode Lijst zou kunnen worden geschrapt, maar dat ligt volgens hem ook aan de verbetering van het milieu.

Uit zijn dak

Bobbink doet veel onderzoek in het kader van het Overlevingsplan bos+natuur (OBN), een programma van het ministerie van LNV, waarin sinds 1989 wordt geëxperimenteerd met beheer dat er op gericht is de effecten van verzuring, vermesting en verdroging in natuurgebieden te herstellen. Hij herinnert zich nog de verbazing van de nestor van de plantensociologie Victor Westhof toen die in het verbrande bos bij Staverden de resultaten van dit herstelbeheer zag. “Hij ging zowat uit zijn dak!”

Het OBN kan inderdaad bogen op succesverhalen. In het boekje dat in 1999 ter gelegenheid van het tienjarig bestaan werd gepubliceerd, staat dat er in totaal 108 zeldzame plantensoorten terugkwamen of zich uitbreidden. In de natte duinvallei Moksloot op Texel kwamen 22 rodelijstsoorten terug, in het blauwgrasland Beekvliet bij Borculo 17 plantensoorten.

Samenwerking

Binnen het OBN wordt het meeste ecologisch onderzoek naar natuurbeheer in Nederland gedaan. Volgens projectleider OBN Rob Hendriks van het Expertisecentrum LNV komt dat omdat de maatregelen die worden genomen om natuur te herstellen sterk gericht zijn op verbetering van de biodiversiteit. Redelijk rigoureuze herstelmaatregelen als het plaggen van heide om het gras te verwijderen en het baggeren van vennen om het mineralenoverschot in het water te verminderen zorgen in korte tijd voor effecten die met ecologisch onderzoek zijn te meten. Het reguliere natuurbeheer is vaak meer gericht op behoud, en is minder doelgericht dan het herstelbeheer in het kader van het OBN. Alleen jarenlange monitoring zou hierbij helderheid verschaffen omtrent de effecten.

Het reguliere natuurbeheer plukt de vruchten van het OBN, vertelt Hendriks. Het OBN werkt als een soort proeftuin, waarvan de succesvolle resultaten ook in het regulier natuurbeheer worden toegepast. Waar zowel Hendriks als Bobbink vooral enthousiast over zijn, is de samenwerking die OBN stimuleert tussen wetenschappers en terreinbeheerders. Volgens Bobbink heeft juist die samenwerking tot veel vernieuwing in het beheer geleid.

Kalkbrokken

De kennis van beheerders is onontbeerlijk in onderzoek naar natuurbeheer, vindt Bobbink. Beheerders kunnen wetenschappers bijvoorbeeld in detail vertellen wat er met een natuurgebied mis is, of het verzuring, vermesting, verdroging of een combinatie van die factoren is die heeft geleid tot de achteruitgang in biodiversiteit. Die kennis kunnen wetenschappers dan combineren met de gegevens van een eeuw lang vegetatieopnames die vegetatiedeskundigen en plantensociologen als Westhof hebben verzameld, en die door Alterra-onderzoeker Joop Schaminée en anderen werd gepubliceerd in de bekende boekenserie Vegetatie van Nederland. De ecologen krijgen dan een beeld van hoe de vegetatie er vroeger uit moet hebben gezien. Vervolgens kunnen ze in overleg met de beheerders doelgerichte maatregelen voorstellen om met natuurbeheer een vergelijkbare vegetatie terug te krijgen.

Voor de dieren ligt het minder makkelijk. Dieren zijn ook veel gevoeliger voor de ingrepen in hun leefomgeving. Dierecoloog Hans Esselink van het Nederlandse Centrum van Natuuronderzoek dat is gevestigd in de Katholieke Universiteit Nijmegen heeft voorbeelden te over van natuurbeheer, waarbij en passant zeldzame dierpopulaties werden uitgeroeid. Dat gebeurt vaak per ongeluk. Zoals de keer dat de beheerder van een kalkgrasland in Zuid-Limburg de kalkbrokken opruimde waaronder enkele zeldzame keversoorten huisden. En vaak ongewild. Als bijvoorbeeld het vee zoveel medicijnen krijgt tegen wormen dat het desastreus is voor de mestkevers en de strontvliegen die leven van de mest.

Geschikte afzetplaatsen

Een van de problemen met het beheer is dat het vooral op planten is gericht, vindt Esselink. Daarbij wordt wel eens uit het oog verloren dat op die vegetatie een veel ingewikkelder wereld van kevers, insecten, vogels, reptielen en zoogdieren leeft. Daarover is betrekkelijk weinig kennis. De meest aaibare dieren of de meest in het oog lopende worden wel, vaak al jarenlang, geteld en onderzocht door organisaties als Sovon en de Vlinderstichting, maar over de effecten van natuurbeheer op dierpopulaties is bedroevend weinig bekend. Daarbij leidt natuurbeheer soms tot ‘faunaongelukjes’ als gevolg van rigoureuze herstelmaatregelen, zoals bij het Grootmeer bij Vesem, waar tijdens het herstel het hele ven werd drooggelegd om de hele voedselrijke bovenlaag van de bodem en de oever te verwijderen. Libellen als de tengere pantserjuffer en de bruine winterjuffer verloren hierbij geschikte afzetplaatsen voor hun eitjes.

De reden voor de kennisleemte ligt volgens Esselink in de complexiteit waar dierecologen mee te maken hebben. Dat nekt vooral specialistische soorten die afhankelijk zijn van zeer kenmerkende omstandigheden. De rupsen van het gentiaanblauwtje bijvoorbeeld ontwikkelen zich op de vruchtbeginsels van de klokjesgentiaan, en worden in een later stadium verzorgd door Myrmica-mieren. De actieradius van de mieren en de zaadverspreiding is beperkt tot enkele meters. En voor een vogel als het erg zeldzame korhoen is de meest geschikte leefomgeving open heide met meer dan dertig centimeter hoge heidestruiken, afgewisseld met bossen, grassen en kruiden, jonge bomen en natte of vochtige kruidenrijke en venige plekjes. Bovendien is een plag- of brandstrook van tien meter al een onoverkomelijk obstakel.

Grote kennisleemtes

Grootschalige herstelmaatregelen als machinematig plaggen en maaien betekent voor zulke gevoelige diersoorten dat hun leefomgeving te homogeen wordt om te overleven. Machinematig plaggen van heide bijvoorbeeld levert een egaal veld met ‘VVV-heide’, als het bloeit een mooi paars vlak voor de recreanten, maar ongeschikt voor de variatie eisende dieren. Het is volgens Esselink daarom zaak om de beheerders zeer nauwgezet aan te sturen, want klakkeloos toepassen van wetenschappelijk ontwikkelde beheerstechnieken doet vaak de kleinschaligheid die in de natuur gewenst is, teniet. Bobbink is minder pessimistisch dan Esselink. “In het begin was het veel trial and error, maar nu weten we vrij goed wat we in een bepaald geval moeten doen.” In de tien jaar dat OBN loopt is de nadruk wel degelijk steeds meer op kleinschaligheid komen te liggen, vindt Bobbink. Esselink geeft toe dat in ieder geval het uitsterven van plantensoorten dankzij programma’s als OBN is gestopt.

Bobbink moet wel toegeven dat er grote kennisleemtes zitten in het dierecologisch onderzoek naar natuurbeheer. Monitoring zou daarvoor een oplossing kunnen zijn. Het OBN zou daarbij als voorbeeld kunnen dienen. “Na tien tot twaalf jaar blijkt bijvoorbeeld dat ook de duurzaamheid van gebieden die we in het kader van OBN volgen, groter is geworden. Herverzuring vindt minder plaats. Dat komt volgens mij ook doordat er minder verzuring en vermesting is, maar ook het herstelbeheer is vele malen beter dan vroeger.”

Goed blanco’s

Langdurig ecologisch onderzoek helpt dus niet alleen de kennis over natuurbeheer op een hoger peil, maar geeft ook inzicht in de mate waarin verzuring, vermesting en verdroging in gebieden doorwerken. En dat is belangrijk, want zowel alle ecologen beamen dat zonder een goede aanpak van die milieufactoren natuurbeheer is als roeien tegen de stroom in.

Ook Berendse erkent de voorbeeldfunctie die OBN voor een monitoringssysteem zou kunnen hebben. De samenwerking tussen beheerders en wetenschappers ziet hij als iets wat ook in het agrarisch natuurbeheer positief zou kunnen werken. “Met de boeren op wiens land we werken, hebben we een goede relatie. Mijn ervaring is dat boeren zeggen, vertel me maar hoe het zit. Met een goed monitoringprogramma kunnen we hen laten zien hoe het wel werkt.”

Een van de voorwaarden voor goede wetenschappelijke monitoring is volgens Berendse het tegelijkertijd onderzoeken van gebieden met beheersovereenkomsten en gebieden zonder, blanco’s. Ook Teunissen van Sovon is voor zo’n aanpak, maar hij ziet direct beren op de weg. “Het is ontzettend moeilijk om goede blanco’s te vinden.” In het streven naar kleinschaligheid en variatie in de natuur, die volgens Esselink nodig is voor de veeleisende zeldzame diersoorten, is het heel moeilijk om verschillende gebieden met elkaar te vergelijken. En homogene natuur is niet iets wat we willen.

Natuurbeleid wordt volwassen dankzij korenwolf-syndroom

Martin on augustus 22, 2001

Bouwend Nederland is wakker geworden sinds de korenwolf. Er bestaan strikt nageleefde regels die de natuur beschermen tegen verstoring door woonwijken, spoorlijnen en snelwegen. De schok waarmee het Nederlandse natuurbeleid met de economie in aanraking komt, doet denken aan de heftige periode van de puberteit. Nu is dan ook de tijd om te zorgen dat het beleid echt volwassen wordt, zodat natuur op een lijn staat met de economie.

Resource, oktober 2001

In het jaar 2000 leden projectontwikkelaars, gemeentes, planners en anderen met bouwplannen aan het korenwolf-syndroom. In 1999 werd pijnlijk duidelijk dat Europese natuurregels ook in Nederland strikt gehandhaafd moeten worden. Ook buiten het speerpunt van het Nederlandse natuurbeleid, de Ecologisch Hoofdstructuur (EHS). De kleine natuurvereniging Das & Boom wist met Europese regelgeving in de hand dankzij een onooglijke hamster de bouw van een industrieterrein in Heerlen ernstig te vertragen. Met de nog onooglijker zeggekorfslak als symbool werd later ook de aanleg van de verlenging van de A 73 langs de oostelijk Maasoevers stilgelegd.

Strijdlustig

Het poldermodel van Nederlandse bestuurders en planners kreeg door de met veel mediaal genie ontworpen acties van Das & Boom on-Nederlands strijdlustige trekjes. De weerzin tegen de natuurbeschermers was zo groot dat burgemeester Heijmans van Haelen hen zelfs schuldig achtte aan de verkeersdoden op de gevaarlijke Napoleonsweg. Veiligheid gaat voor de natuur, vond ook wethouder Jos van Rey van Roermond. Maar Das & Boom en andere natuurbeschermers wezen er op dat de Europese regelgeving strikt moet worden nageleefd, en dat Nederland nota bene een van de initiatoren was van die regelgeving. Het poldermodel werkte hier niet.

Dit on-Nederlandse wapengekletter maakte in een klap duidelijk dat Europese natuurwetgeving als de Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn ook in Nederland moet worden nageleefd. Maar was dit nieuws? Nee, de Vogelrichtlijn stamt uit 1979, de Habitatrichtijn uit 1992.

Pro-actief

De nationale overheden hebben echter weinig gedaan om die richtlijnen in te passen in de nationale natuurwetgeving, zo blijkt uit een opvallend staatje in de Natuurbalans 2001 en een even opvallend hoofdstuk over de internationalisering van het natuurbeleid, dat bestuurskundige Saskia Ligthart van Alterra schreef. Alle Europese landen lopen achter met de aanpassing van de nationale natuurwetgeving aan de Europese richtlijnen, Nederland niet minder dan anderen. De nieuwe Natuurbeschermingswet en Flora- en Faunawet die dit jaar moeten worden ingesteld, lopen aardig op schema. Waar Nederland wel in achterloopt is het organiseren en implementeren van de wetgeving.

Maar sinds de korenwolf is zowel besturend als bouwend Nederland helemaal wakker geworden. Pro-actief werken is het credo. Planologen, bestuurders, ambtenaren, architecten en andere betrokkenen bij de planning en bouw van bedrijventerreinen, snelwegen, woonwijken, enzovoorts kunnen nu op verschillende adressen terecht voor cursussen, waar ze leren wat de Europese regelgeving inhoudt en hoe die in Nederland moet worden toegepast. Gemeentes integreren ecologische onderzoeken naar het voorkomen van kamsalamanders, boomkikkers, grutto’s, noorse woelmuizen en vleermuizen in de milieueffectrapportage bij bouwprojecten. Alles om te voorkomen dat later dure aanpassingen nodig zijn, omdat er een beestje zit.

Kleine beestjes

De reikwijdte van de Europese regelgeving is groot, zo blijkt uit de praktijk. Er is in Nederland geen landschapsarchitect meer die niet in aanraking is gekomen met wat in de volksmond ‘de kleine beestjes’ is gaan heten.

Het gaat echter niet alleen om kleine beestjes, om aaibare mediapersonen als de korenwolf die Das & Boom in de belangstelling heeft weten te brengen. Het gaat vooral om het instandhouden van levensvatbare populaties. De Vogelrichtlijn van de Europese Unie richt zich op de bescherming van gebieden waar vogels broeden en foerageren. De Habitatrichtlijn beschermt inderdaad de kleine beestjes, maar ook een heleboel planten, en is vooral gericht op het instandhouden van leefgebieden van die dieren en planten.

Prioritaire soorten

Bouwen is mogelijk volgens de richtlijnen, maar alleen als er een ‘dwingend maatschappelijk belang’ in het geding is. Een woonwijk, een snelweg of een bedrijventerrein kunnen nodig zijn om de bevolkingsdruk te verlichten, de mobiliteit te verbeteren of de economie te verbeteren. Alleen als er zogenaamde ‘prioritaire soorten’ in het geding zijn, kan er in het geheel niet gebouwd worden. Nederland heeft meerdere prioritaire plantensoorten, maar maar twee prioritaire diersoorten, namelijk de korenwolf en de noorse woelmuis. De Nederlandse noorse woelmuis is bijvoorbeeld een aparte ondersoort die leeft in het in Europa zeer zeldzame laagveen.

Beno Koolstra van Alterra heeft sinds de korenwolf verschillende onderzoeken geleid naar de verstoring van soorten of leefgebieden door bouwprojecten (zie kaders). In de praktijk blijkt het vooral te gaan om de vertaling van de vaak niet echt harde eisen in de richtlijnen naar praktische vingerwijzingen voor de bouwers. Vaak blijken bouwprojecten met kleine aanpassingen niet echt grote bedreigingen voor de natuur.

Rechter

In eerste instantie gaat het bij zulk soort onderzoeken om de ecologische kennis van specialisten die Alterra in huis heeft, zoals wetlandexpert Albert Beintema, amfibieënexpert Claire Vos en grootwildecoloog Geert Groot Bruinderink. Minstens zo belangrijk is volgens Koolstra de expertise van bestuurskundigen als Saskia Ligthart en juristen op het gebied van nationale en internationale regelgeving. Maar het moeilijkste is het bij elkaar brengen van die kennis, want het ontbreekt nog aan vaste normen.

De beslissingen worden in veel zaken nog door de rechter gemaakt. Dat die niet altijd in het voordeel van de bouwers beslist, bleek uit het stopzetten van woningbouw bij de Edese wijk Kernhem en de Waalsprong bij Nijmegen. Het is volgens Koolstra dan ook zaak om de ecologische bevindingen zo hard mogelijk te formuleren in de taal van de wetgeving, zodat de rechter wat aan die bevindingen heeft bij zijn besluitvorming.

Puberteit voorbij

Die noodzaak om natuur als het ware wettelijk en bestuurlijk hard te maken is een positief effect van het korenwolf-syndroom van de afgelopen jaren. Het natuurbeleid is de puberteit voorbij na alle opwinding, het wordt volwassen. De natuur staat sterker in zijn schoenen tegenover de economie. De vraag is nu of bestuurders en andere betrokkenen het natuurbeleid ook met economische argumenten durven door te rekenen. Want hoe efficiënt en hoe effectief zijn de maatregelen die worden genomen?

De econoom Frank Veeneklaas en de ecoloog Rob van Apeldoorn van Alterra zijn dit jaar met een project begonnen met een project dat het natuurbeleid in zijn groei naar volwassenheid moet helpen. Het natuurbeleid is nu nog te defensief, vinden zij, en natuur wordt nog teveel gezien als doel op zich. Daarmee ontkracht het beleid zichzelf, vindt Veeneklaas. ,,Het heilig verklaren van je eigen belang is nooit een sterk argument”

Financiën

Volgens Van Apeldoorn en Veeneklaas is het meer dan ooit tijd om het natuurbeleid volwassener te maken. ,,Natuurbeleid heeft zijn plaats verworven”, stelt Veeneklaas. ,,Nou mag je meepraten, maar dan moet je wel met de jongens van financiën in de clinch durven.” Domweg stellen dat iets goed is voor de natuur werkt dan niet meer, vinden beide onderzoekers.

Beleidsmakers moeten zich volgens Van Apeldoorn en Veeneklaas bij elke maatregel leren af te vragen of het effect heeft, maar ook of efficiënt is. Daarbij gaat het zowel om ecologische, economische, ruimtelijke en maatschappelijke effectiviteit en efficiency. Het domweg achternalopen van ecologische doeleinden kan er bijvoorbeeld tot leiden dat de ganzen op de Friese weiden zo talrijk worden dat boeren gaan klagen. En de meest economische manier om het aantal ganzen te verminderen, is de jacht, maar die staat maatschappelijk weer in een kwaad daglicht.

Van Apeldoorn en Veeneklaas willen toewerken naar een systeem waarin de ecologische, economische, ruimtelijke en maatschappelijke aspecten kunnen worden doorgerekend. Dan kan gezocht worden naar creatieve oplossingen die voor al die aspecten efficiënt en effectief zijn. Zo zou je het aantal ganzen simpel kunnen verkleinen door in hun overwinteringsplaats Siberië aan geboortebeperking te doen.